आंबा पिकातील गुच्छ विकृती (Cluster Malformation Disease) : कारणे, लक्षणे व प्रभावी नियंत्रण उपाय

आंबा हे महाराष्ट्रासह संपूर्ण भारतातील महत्त्वाचे आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर फळपीक आहे. मात्र गेल्या काही वर्षांत आंबा बागांमध्ये गुच्छ विकृती (Cluster / Bunch Malformation Disease) या रोगाचा प्रादुर्भाव वाढत असून त्यामुळे फळधारणा मोठ्या प्रमाणात घटते. हा रोग वेळेवर ओळखला नाही आणि योग्य उपाय केले नाहीत, तर शेतकऱ्यांना मोठे आर्थिक नुकसान सहन करावे लागते.

गुच्छ विकृती म्हणजे काय?

गुच्छ विकृती हा आंबा पिकातील एक गंभीर रोग असून तो प्रामुख्याने Fusarium mangiferae या बुरशीमुळे होतो. या रोगामुळे झाडाच्या नवीन कोंबांची व फुलोऱ्याची वाढ असामान्य व विकृत स्वरूपात होते. परिणामी झाडाची नैसर्गिक वाढ बिघडते आणि फळधारणा अत्यंत कमी होते किंवा पूर्णपणे थांबते.

आंबा पिकातील गुच्छ विकृतीचे प्रकार

1) वनस्पतिजन्य (Vegetative) गुच्छ विकृती

या प्रकारात खालील लक्षणे दिसून येतात –

• नवीन कोंब व पाने अतिशय दाट, जाड आणि गुच्छात वाढतात

• फांद्या आखूड राहतात

• झाड बुटके व विद्रूप दिसते

• झाडाची वाढ खुंटते

हा प्रकार प्रामुख्याने लहान वयाच्या झाडांमध्ये जास्त आढळतो.

2) फुलोरा विकृती (Floral Malformation)

हा प्रकार उत्पादनाच्या दृष्टीने अधिक घातक आहे –

• फुलोरे दाट, कठीण व विकृत होतात

• फुलोऱ्यावर फळधारणा होत नाही

• फुले गळून पडतात

• संपूर्ण हंगामातील उत्पादन धोक्यात येते

गुच्छ विकृती होण्याची प्रमुख कारणे

 हवामानातील बदल

• अचानक तापमानात घट

• हिवाळ्यात जास्त थंडी

• अस्थिर हवामानामुळे झाडावर ताण

 संप्रेरकांचे असंतुलन

• वाढीशी संबंधित संप्रेरके (IAA, GA) कमी होणे

• ABA, इथिलीन व झिएटीन यांचे प्रमाण वाढणे
  यामुळे फुलोऱ्याची व कोंबांची वाढ असामान्य होते.

 अन्नद्रव्यांचे असमतोल

• नत्र (Nitrogen) चा अति वापर

• जस्त, तांबे, बोरॉन यांसारख्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता

 शेती व्यवस्थापनातील चुका

• चुकीची किंवा उशिरा केलेली छाटणी

• अतिघनदाट लागवड

• रोगग्रस्त किंवा निकृष्ट कलमांचा वापर

 किड व रोगांचा प्रादुर्भाव

• बुरशी, विषाणू व कोळीवर्गीय किडी

• झाडांची प्रतिकारशक्ती कमी होते

गुच्छ विकृतीची लक्षणे ओळखणे का महत्त्वाचे आहे?

• लवकर लक्षणे ओळखल्यास रोगाचा प्रसार थांबवता येतो

• फळधारणा टिकवून ठेवता येते

• रासायनिक खर्च कमी करता येतो

• दीर्घकालीन बाग व्यवस्थापन सुधारते

गुच्छ विकृती नियंत्रणासाठी प्रभावी उपाय

 1) रोगग्रस्त भाग नष्ट करणे

• विकृत फांद्या व फुलोरे त्वरित छाटावेत

• छाटलेले भाग जाळावेत किंवा खोल खड्ड्यात गाडावेत

• बाग स्वच्छ व हवेशीर ठेवावी

 2) जैविक नियंत्रण उपाय

• Trichoderma harzianum

  • 5–10 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी ड्रेंचिंग

  • किंवा 2.5–5 किलो प्रति हेक्टर शेणखतात मिसळून वापर

• कडुलिंब तेल, धोत्रा व रुई अर्काची फवारणी

हे उपाय मातीतील बुरशीचा प्रादुर्भाव कमी करतात.

 3) रासायनिक नियंत्रण (गरजेनुसार)

• फुलोऱ्याच्या काळात

  • Carbendazim 1 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी

• छाटणीनंतर

  • Mancozeb 2–2.5 ग्रॅम प्रति लिटर

  • किंवा Chlorothalonil 2 ग्रॅम प्रति लिटर

• छाटणीच्या जखमांवर

  • Copper Oxychloride पेस्ट लावावी

 4) संप्रेरक व अन्नद्रव्य व्यवस्थापन

• फुलोरा येण्यापूर्वी

  • NAA 100–200 ppm फवारणी (विद्यापीठ शिफारस)

• सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची फवारणी

  • जस्त (Zn)

  • तांबे (Cu)

  • बोरॉन (B)

यामुळे झाडांची प्रतिकारशक्ती वाढते.

गुच्छ विकृती टाळण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय

• रोगमुक्त व प्रमाणित कलमे वापरणे

• संतुलित खत व्यवस्थापन करणे

• वेळेवर छाटणी करणे

• बागेत हवा व सूर्यप्रकाश खेळता ठेवणे

• अतिघनदाट लागवड टाळणे