महाराष्ट्रात कापसाचं उत्पादन घटलं: 'ही' आहेत दोन प्रमुख कारणे

गेल्या काही वर्षांत महाराष्ट्रातील कापूसशेतीला मोठा धक्का बसला आहे. ४.५९ लाख हेक्टर कापसाच्या लागवडीमध्ये घट झाल्याची धक्कादायक आकडेवारी समोर आली आहे. या घटणाऱ्या उत्पादनामुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. प्रमुख कारणे म्हणून वाढता मजुरी खर्च आणि यांत्रिकीकरणाचा अभाव मांडली जात आहेत.

कापूस लागवडीतील घट – नेमके किती?

२०२०-२१ मध्ये, महाराष्ट्रातील कापूसशेतीत ४५.४५ लाख हेक्टर क्षेत्रावर कापूस लागवड झाली होती, ज्यातून १०१.०५ लाख गाठी (प्रत्येक गाठी १७० किलो वजनाची) उत्पादन झाले. परंतु, २०२४-२५ पर्यंत या क्षेत्रात ५ लाख हेक्टरपेक्षा अधिक घट होऊन उत्पादन अंदाजे ८७.६३ लाख गाठी होईल, असे केंद्रीय कृषी मंत्रालय आणि कापूस संशोधन केंद्राच्या आकडेवारीत सांगितले आहे.

वाढता मजुरी खर्च आणि यांत्रिकीकरणाचा अभाव

डॉ. अरविंद पंडागळे, कापूस संशोधन केंद्राचे कृषी शास्त्रज्ञ, याबाबत स्पष्ट करतात की कापसाची लागवड कमी होण्याचे मुख्य कारण सोयाबीनने कापसाच्या जागेवर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले आहे. त्याचबरोबर कापसाच्या कापणीसाठी असलेल्या हाताळणीची मजुरी प्रति किलो १० रुपयांवर पोहोचली आहे, तर विक्री किंमत प्रतिकिलो ७० रुपयांपेक्षा जास्त नाही. हे असमानते शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या अत्यंत अवघड बनवते.

याशिवाय, कापूस कापणीसाठी यांत्रिकीकरणाचा अभाव मोठा समस्या ठरत आहे. कामगारांची कमतरता लक्षात घेता, कापूस कापण्यासाठी यंत्रसामग्रीचा वापर वाढवला पाहिजे, असे पंडागळे सांगतात.

शेतकऱ्यांचा तणाव: पाऊस, कमी भाव आणि मजुरीचा वाढता खर्च

शेतकऱ्यांना या परिस्थितीमुळे खूप नुकसान सहन करावे लागले आहे. छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील आबा कोल्हे, एक कापूस उत्पादक, सांगतात की, “या वर्षी पावसामुळे कापसाच्या बोंडांचे वजन कमी झालं आहे. त्यामुळे २० रुपये किलो दिले तरी कामगार कापूस वेचायला तयार नाहीत. यावर्षी आम्हाला चांगला भाव मिळालेला नाही, आणि म्हणूनच कापूस लागवड कमी केली आहे.”

निष्कर्ष

कापसाच्या लागवडीत घट होणे हे महाराष्ट्राच्या कृषी क्षेत्रासाठी एक गंभीर संकेत आहे. वाढत्या मजुरी खर्च, यांत्रिकीकरणाचा अभाव, आणि अनियमित पाऊस यांसारख्या समस्यांमुळे शेतकऱ्यांचा कापूसशेतीकडे वळलेला दृष्टिकोन बदलला आहे. शेतकऱ्यांसाठी सोयाबीन सारखी इतर पर्यायी पिके अधिक फायदेशीर ठरत आहेत. तरीही, जर यांत्रिकीकरणाच्या वापराला चालना मिळाली आणि शेतकऱ्यांना चांगला भाव मिळाला, तर कापूस उत्पादन पुनः वाढू शकते.