नाशिक जिल्ह्यात बिबट्या–मानव संघर्ष रोखण्यासाठी ₹16 कोटींचा एकात्मिक कृती आराखडा | वन विभागाची महत्त्वाकांक्षी योजना

नाशिक जिल्ह्यात गेल्या काही वर्षांत बिबट्यांच्या वाढत्या हालचालींमुळे मानव–वन्यजीव संघर्षाचे प्रमाण वाढताना दिसत आहे. या पार्श्वभूमीवर नागरिकांची सुरक्षितता राखणे आणि बिबट्यांचे संरक्षण करणे या दुहेरी उद्देशाने वन विभागाने ₹16 कोटींचा एकात्मिक कृती आराखडा तयार केला आहे. या आराखड्यानुसार संपूर्ण जिल्ह्याचे वैज्ञानिक पद्धतीने धोका क्षेत्रांमध्ये वर्गीकरण करून टप्प्याटप्प्याने उपाययोजना राबवण्यात येणार आहेत.

बिबट्यांची संख्या वाढण्यामागची कारणे

नाशिक जिल्ह्यात बिबट्यांच्या हालचाली वाढण्यामागे अनेक कारणे आहेत:

• वनक्षेत्रालगत वाढलेली मानवी वस्ती

• शेती व शहरीकरणामुळे नैसर्गिक अधिवासावर ताण

• अन्नाच्या शोधात बिबट्यांचे मानवी वस्तीच्या दिशेने स्थलांतर

• कुत्रे, डुकरे, शेळ्या यांसारखे सहज उपलब्ध भक्ष्य

यामुळे काही भागांत बिबट्यांचे दर्शन, जनावरांवर हल्ले आणि क्वचित प्रसंगी मानवावर हल्ल्याच्या घटना घडल्या आहेत.

जिल्ह्याचे वैज्ञानिक वर्गीकरण: उच्च व मध्यम धोका क्षेत्र

वन विभागाने संपूर्ण नाशिक जिल्ह्याचे बिबट्या हालचालींच्या आधारे वर्गीकरण केले आहे.

 उच्च धोका क्षेत्र

• जिथे बिबट्या वारंवार दिसतो

• वनक्षेत्र व मानवी वस्ती यांच्यातील अंतर कमी

• याआधी हल्ल्याच्या घटना घडलेल्या भाग

 मध्यम धोका क्षेत्र

• अधूनमधून बिबट्याच्या हालचाली

• ग्रामीण व अर्धशहरी भाग

• वनसीमावर्ती क्षेत्र

या वर्गीकरणामुळे उपाययोजना अधिक परिणामकारकपणे राबवणे शक्य होणार आहे.

₹16 कोटींच्या कृती आराखड्यातील प्रमुख उपाययोजना

 उच्च धोका क्षेत्रांत विशेष व्यवस्था

• अत्याधुनिक देखरेख व निगराणी प्रणाली

• Rapid Response Team (RRT) ची 24x7 तैनाती

• बिबट्यांच्या हालचालींवर सतत निरीक्षण

• तातडीने घटनास्थळी पोहोचण्याची व्यवस्था

मध्यम धोका क्षेत्रांत प्रतिबंधात्मक उपाय

• नागरिकांसाठी जनजागृती मोहिमा

• बिबट्यापासून बचावाबाबत सूचना व प्रशिक्षण

• गावपातळीवर समन्वय समित्या

• रात्रीच्या वेळी खबरदारी घेण्याबाबत मार्गदर्शन

जखमी व आजारी बिबट्यांसाठी उपचार व पुनर्वसन

या कृती आराखड्यात वन्यजीव कल्याणावरही विशेष भर देण्यात आला आहे:

• जखमी किंवा आजारी बिबट्यांसाठी उपचार व बचाव केंद्र

• पशुवैद्यकीय उपचारानंतर नैसर्गिक अधिवासात पुनर्वसन

• अनावश्यक पकड किंवा स्थलांतर टाळण्यावर भर

यामुळे बिबट्यांचे संरक्षण होईल आणि संघर्षाची शक्यता कमी होईल.

अफवा व भीती दूर करण्यासाठी जनजागृती

बिबट्याबाबत अनेकदा अफवा, गैरसमज आणि भीतीचे वातावरण निर्माण होते. यासाठी:

• शाळा, गावसभा, शेतकरी मेळावे येथे जागृती कार्यक्रम

• बिबट्या दिसल्यास काय करावे, काय करू नये याबाबत माहिती

• सोशल मीडिया व स्थानिक माध्यमांतून योग्य माहिती प्रसारित केली जाईल

संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान मॉडेलचा अवलंब

मुंबईच्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात यशस्वी ठरलेले बिबट्या व्यवस्थापन मॉडेल नाशिक जिल्ह्यात राबवण्यात येणार आहे.
या मॉडेलमुळे मुंबईसारख्या दाट लोकवस्तीच्या भागातही बिबट्या–मानव संघर्ष मोठ्या प्रमाणात नियंत्रित करण्यात यश आले आहे.

या आराखड्याला जिल्हाधिकारी आयुष प्रसाद आणि मुख्य वनसंरक्षक जी. मल्लिकार्जुन यांच्या उपस्थितीत झालेल्या बैठकीत अंतिम स्वरूप देण्यात आले.

 प्रशासनाचा स्पष्ट दृष्टिकोन आहे –
“बिबट्यामुक्त नाशिक नव्हे, तर बिबट्या संघर्षमुक्त नाशिक.”

सिंहस्थ कुंभमेळ्याच्या पार्श्वभूमीवर विशेष उपाय

आगामी सिंहस्थ कुंभमेळा लक्षात घेता:

• मोठ्या प्रमाणावर वृक्षलागवड

• हरित क्षेत्र वाढवण्यावर भर

• वन्यजीवांसाठी सुरक्षित व नैसर्गिक अधिवास निर्माण करण्याचा प्रयत्न

यामुळे दीर्घकालीन पर्यावरणीय समतोल साधला जाणार आहे.