पपई लागवड संपूर्ण मार्गदर्शन

पपई (Papaya) हे भारतातील एक महत्त्वाचे फळपीक असून कमी कालावधीत जास्त उत्पादन देणारे पीक म्हणून ओळखले जाते. योग्य नियोजन, सुधारित जाती, संतुलित खत व्यवस्थापन व रोग-कीड नियंत्रण केल्यास पपई लागवडीतून शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळू शकतो. पपई फळांचा वापर ताजे फळ, ज्यूस, सॅलड, औषधी उपयोग तसेच प्रक्रिया उद्योगात मोठ्या प्रमाणात होतो. खाली पपई लागवडीचे सविस्तर व शास्त्रीय मार्गदर्शन दिले आहे.

1) हवामान व जमीन

पपई हे उष्ण व उपोष्ण कटिबंधातील पीक आहे.

• तापमान: 20°C ते 35°C पपईसाठी योग्य असते.

• थंडी व गारठा: जास्त थंडी पपईला मानवत नाही.

• पाऊस: मध्यम पावसाचे क्षेत्र योग्य, परंतु पाणी साचणारी जमीन टाळावी.

• जमीन: हलकी ते मध्यम, सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध, चांगला निचरा असलेली जमीन सर्वोत्तम.

• pH: 6.0 ते 7.5 दरम्यान योग्य.

पाणी साचल्यास मुळकुज, खोडकुज यासारखे रोग होण्याचा धोका वाढतो, त्यामुळे उताराची किंवा निचऱ्याची सोय असलेली जमीन निवडावी.

2) पपईच्या सुधारित जाती

आज बाजारात अनेक सुधारित जाती उपलब्ध आहेत. योग्य जात निवडणे नफ्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे.

• रेड लेडी 786 (Red Lady 786):
  जास्त उत्पादन, आकर्षक लाल गर, निर्यातयोग्य, व्यापारी लागवडीसाठी सर्वोत्तम.

• तैवान 786:
  चांगली फळधारणा, मध्यम उंचीची झाडे.

• पूसा ड्वार्फ:
  कमी उंचीची झाडे, घरगुती व लहान क्षेत्रासाठी उपयुक्त.

• पूसा नन्हा:
  लवकर उत्पादन देणारी जात.

• कोयंबतूर-2:
  चांगली चव व बाजारभाव.

👉 व्यापारी लागवडीसाठी Red Lady 786 सर्वाधिक लोकप्रिय आहे.

3) रोपांची तयारी

पपईची लागवड थेट बियाण्यांद्वारे न करता रोपे तयार करून करणे अधिक फायदेशीर ठरते.

• बियाणे: प्रमाणित व रोगमुक्त असावे.

• रोपवाटिका: पॉलिथीन पिशव्या किंवा प्रो-ट्रे वापराव्यात.

• बिया पेरणी: एका पिशवीत 2–3 बिया पेराव्यात.

• अंकुरण: 8–10 दिवसांत होते.

• रोप वय: 25–30 दिवसांचे रोप लागवडीस योग्य.

रोपे निरोगी, सरळ वाढलेली व कीड-रोगमुक्त असावीत.

4) लागवडीचा हंगाम व अंतर

• लागवडीचा काळ:

  • जून–जुलै (पावसाळी)

  • फेब्रुवारी–मार्च (उन्हाळी)

• लागवड अंतर:

  • 6 x 6 फूट किंवा

  • 1.8 x 1.8 मीटर

• रोपसंख्या:
  प्रति एकर सुमारे 1200 ते 1300 झाडे

लागवड करताना खड्डे 1 x 1 x 1 फूट आकाराचे करून त्यात शेणखत, माती व थोडे जैवखत मिसळावे.

5) पाणी व्यवस्थापन

पपई हे पाण्याला संवेदनशील पीक आहे.

• लागवडीनंतर सुरुवातीला 2–3 दिवसांनी पाणी द्यावे.

• फुलोरा व फळधारणेच्या काळात पाण्याची कमतरता होऊ देऊ नये.

• ठिबक सिंचन पद्धत सर्वोत्तम असून पाणी व खतांची बचत होते.

• पाणी साचू देऊ नये.

6) नर-मादी व उभयलिंगी झाडांचे व्यवस्थापन

पपईमध्ये तीन प्रकारची झाडे आढळतात – नर, मादी व उभयलिंगी.

• लागवडीनंतर 2–3 महिन्यांत फुले येतात.

• नर झाडे फळ देत नाहीत, त्यामुळे जास्त नर झाडे काढून टाकावीत.

• प्रमाण: 10 मादी झाडांमागे 1 नर झाड ठेवावे.

• Red Lady सारख्या जातींमध्ये उभयलिंगी झाडे जास्त असल्याने व्यवस्थापन सोपे जाते.

7) खत व्यवस्थापन

योग्य खत व्यवस्थापनामुळे उत्पादनात मोठी वाढ होते.

प्रति झाड खत मात्रा (वार्षिक):

• शेणखत: 10–15 किलो

• नत्र (N): 200–250 ग्रॅम

• स्फुरद (P): 200 ग्रॅम

• पालाश (K): 250 ग्रॅम

👉 ही मात्रा 3–4 हप्त्यांत विभागून द्यावी.
ठिबकद्वारे द्रवरूप खत दिल्यास परिणाम अधिक चांगला मिळतो.

8) तण नियंत्रण व आंतरमशागत

• सुरुवातीच्या 2–3 महिन्यांत तण नियंत्रण महत्त्वाचे.

• हलकी कोळपणी किंवा हाताने तण काढावे.

• आच्छादन (मल्चिंग) केल्यास ओलावा टिकतो व तण कमी होतात.

9) रोग व कीड नियंत्रण

प्रमुख रोग:

• मुळकुज / खोडकुज:
  पाणी साचल्यामुळे होतो. निचरा सुधारावा.

• पानावरील डाग:
  मॅन्कोझेब किंवा कॉपरयुक्त फवारणी.

प्रमुख किडी:

• मावा, पांढरी माशी:
  नीम तेलाची फवारणी किंवा शिफारस केलेले कीटकनाशक.

• फळमाशी:
  सापळे लावावेत, पडलेली फळे नष्ट करावीत.

10) काढणी व उत्पादन

• लागवडीनंतर 8 ते 10 महिन्यांत फळ काढणीस तयार होते.

• फळावर पिवळसर रंग दिसू लागल्यावर काढणी करावी.

• एक झाड सरासरी 25 ते 40 किलो उत्पादन देते.

• एकरी उत्पादन 30 ते 40 टन मिळू शकते.

11) खर्च, उत्पन्न व नफा

अंदाजे खर्च:

• ₹60,000 ते ₹80,000 प्रति एकर

अंदाजे उत्पन्न:

• ₹2.5 लाख ते ₹4 लाख प्रति एकर (बाजारभावावर अवलंबून)

👉 योग्य व्यवस्थापन व थेट बाजारपेठ मिळाल्यास नफा आणखी वाढू शकतो.

पपई लागवड ही कमी कालावधीत जास्त उत्पन्न देणारी व शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर संधी आहे. योग्य जात निवड, रोपांची काळजी, संतुलित खत-पाणी व्यवस्थापन व रोग-कीड नियंत्रण केल्यास पपई शेतीतून भरघोस नफा मिळवता येतो. नवशिक्या तसेच अनुभवी शेतकऱ्यांसाठी पपई हे एक उत्तम व्यावसायिक फळपीक आहे.