तणनाशकांचा मातीवर परिणाम : दुष्परिणाम, धोके आणि सुरक्षित वापर मार्गदर्शक

शेतात तण नियंत्रणासाठी तणनाशकांचा वापर आज मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे. कमी वेळात आणि कमी मेहनतीत तण नष्ट होत असल्याने शेतकरी या रसायनांकडे वळतात. मात्र तणनाशके उपयुक्त असली, तरी त्यांचा अति किंवा अयोग्य वापर माती, पिके, पर्यावरण आणि मानवी आरोग्यासाठी घातक ठरू शकतो. त्यामुळे तणनाशकांचा परिणाम आणि योग्य वापर याची माहिती असणे अत्यावश्यक आहे.

मातीतील सूक्ष्मजीवांवर होणारा परिणाम

मातीमध्ये असंख्य उपयुक्त सूक्ष्मजीव, जंतू, बुरशी आणि गांडुळे असतात. हे जीव सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करून पिकांना लागणारी अन्नद्रव्ये उपलब्ध करून देतात. काही रासायनिक तणनाशके या सूक्ष्मजीवांची संख्या कमी करतात. परिणामी मातीची सुपीकता घटते आणि पिकांच्या वाढीवर प्रतिकूल परिणाम होतो.

मातीची रचना व भौतिक गुणधर्म

तणनाशकांचा सतत व जास्त प्रमाणात वापर केल्यास मातीचा भुसभुशीतपणा कमी होतो. माती घट्ट झाल्यामुळे पाणी आणि अन्नद्रव्य धरून ठेवण्याची क्षमता घटते. तसेच मुळांना आवश्यक हवा कमी मिळाल्याने पिकांची वाढ खुंटते आणि उत्पादनात घट येते.

रसायनांचे अवशेष (रेसिड्यू)

काही तणनाशकांचे अवशेष मातीमध्ये दीर्घकाळ टिकून राहतात. हे अवशेष पुढील पिकांवर वाईट परिणाम करतात, तसेच जमिनीतील उपयुक्त जीवांना हानी पोहोचवतात. अन्नसाखळीमार्फत हे रेसिड्यू मानवी शरीरात पोहोचू शकतात, ज्यामुळे दीर्घकालीन आरोग्य धोके निर्माण होतात.

पाण्याचे प्रदूषण आणि आरोग्यधोके

पावसाचे किंवा सिंचनाचे पाणी तणनाशके वाहून नेऊन विहिरी, नदी-नाले आणि जलस्रोतांत मिसळू शकते. यामुळे पिण्याच्या पाण्याची गुणवत्ता घसरते. अशा पाण्यामुळे माणसे व प्राणी दोघांनाही अॅलर्जी, श्वसनाचे विकार, कर्करोग यांसारखे आजार होण्याचा धोका वाढतो. पाळीव प्राण्यांच्या दूध व शरीरातही तणनाशकांचे अवशेष जाण्याची शक्यता असते.

तणनाशक वापरताना घ्यावयाची काळजी

• नेहमी शिफारस केलेली मात्रा आणि योग्य वेळ (उगवणीपूर्वी किंवा उगवणीनंतर) पाळा.
• कृषी तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखालीच तणनाशकांची निवड करा.
• एकाच तणनाशकाचा सतत वापर टाळा.
• फवारणीनंतर मातीची सुधारणा करण्यासाठी सेंद्रिय खत, कंपोस्ट किंवा गांडूळ खत वापरा.
• शक्य तितका जैविक तणनाशक, आच्छादन किंवा हाताने तण काढण्याचा पर्याय वापरा.
• फवारणी करताना हातमोजे, मास्क वापरा आणि नंतर हात स्वच्छ धुवा.
• सकाळी ११ वाजण्यापूर्वी, वारा कमी असताना फवारणी करा.

निष्कर्ष

तणनाशके ही तण नियंत्रणासाठी उपयुक्त असली तरी त्यांचा अति आणि अयोग्य वापर मातीची सुपीकता, पर्यावरण आणि आरोग्य धोक्यात घालू शकतो. त्यामुळे संतुलित, माहितीपूर्ण आणि सुरक्षित वापर हाच दीर्घकालीन शेतीसाठी योग्य मार्ग आहे.