भारतातील झपाट्याने वाढणाऱ्या शहरांमुळे शेतीयोग्य जमीन कमी होत आहे. अशा परिस्थितीत व्हर्टिकल आणि अर्बन फार्मिंग या आधुनिक शेती पद्धती नव्या शक्यता निर्माण करत आहेत. विशेषतः शहरांच्या आसपासच्या (peri-urban) भागात या शेती प्रकारांचा प्रसार वेगाने वाढत आहे.

व्हर्टिकल आणि अर्बन फार्मिंग म्हणजे काय?

व्हर्टिकल फार्मिंग:
या पद्धतीत पिके एकावर एक अशा थरांमध्ये वाढवली जातात. अशा शेतीसाठी ग्रीनहाऊस किंवा बंद इनडोअर यंत्रणा वापरली जाते. यात मातीऐवजी हायड्रोपोनिक (पाण्यात शेती) किंवा एरोपोनिक (हवेत मिस्टद्वारे शेती) तंत्र वापरले जाते.

अर्बन फार्मिंग:
ही शेती शहरांमध्ये, जसे की छतावर, बाल्कनीत, सामुदायिक बागेत किंवा लहान इनडोअर सेटअपमध्ये केली जाते. यात स्मार्ट सिंचन, ऑटोमेशन आणि टिकाऊ शेती तंत्रांचा वापर करून कमी जागेत जास्त उत्पादन घेतले जाते.

या दोन्ही पद्धतींमुळे पिके ताजी राहतात, वाहतुकीचा खर्च कमी होतो आणि अन्न वाया जाणे टळते.

अर्बन फार्मिंगसाठी योग्य पिके:

• पालेभाज्या: पालक, लेट्यूस, केल

• मायक्रोग्रीन्स: पौष्टिक आणि जलद तयार होणाऱ्या वनस्पती

• फळे: स्ट्रॉबेरी, चेरी टोमॅटो

• भाज्या: रंगीत ढोबळी मिरची, हर्ब्ज, मशरूम

ही पिके नियंत्रित वातावरणात चांगली वाढतात, वर्षभर उत्पादन देतात आणि बाजारात चांगला भाव मिळवतात.

 मुख्य फायदे:

• जास्त उत्पादन: पारंपरिक शेतीपेक्षा १० पट जास्त उत्पन्न मिळू शकते.

• पाण्याची बचत: हायड्रोपोनिक आणि एरोपोनिक प्रणालीत ९५% पाणी वाचते.

• ताजी उत्पादने: शहराजवळ उत्पादन असल्याने ताजे अन्न थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचते.

• पर्यावरणपूरक: शहरात हिरवाई वाढवते, तापमान कमी करते आणि हवा शुद्ध ठेवते.

आव्हाने आणि संधी:

• प्रारंभिक गुंतवणूक जास्त: यंत्रणा व तंत्रज्ञानाची किंमत जास्त असते.

• कुशल मनुष्यबळाची गरज: प्रणाली चालवण्यासाठी प्रशिक्षण आवश्यक.

• बाजारात जागरूकतेचा अभाव: लोकांना स्थानिक, कीटकनाशक-मुक्त उत्पादनाचे फायदे समजवावे लागतात.

सरकारच्या MIDH (Mission for Integrated Development of Horticulture) आणि Smart Horticulture Scheme सारख्या योजनांतर्गत तांत्रिक आणि आर्थिक मदत उपलब्ध आहे.

शुरू कसे करावे:

1. जागा निवडा: छत, बाल्कनी किंवा इनडोअर जागा निवडा.

2. सिस्टम ठरवा: माती-आधारित, हायड्रोपोनिक किंवा एरोपोनिक.

3. पिके ठरवा: पालेभाज्या किंवा हर्ब्जने सुरुवात करा.

4. मार्केट प्लॅन तयार करा: थेट ग्राहकांना किंवा स्थानिक बाजारात विक्री.

5. नेटवर्किंग: कृषी तंत्रज्ञान कंपन्या, प्रशिक्षण केंद्रांशी संपर्क साधा.